enkele actuele wijsheden

uit het Journael van Isaac Beeckman (1604-1634)

De Zeeuw Isaak Beeckman (1588-1637), zoon van een kaarsenmaker uit Turnhout,  studeerde letterkunde, filosofie, geneeskunde, was een leerling van de Brugse wis- en natuurkundige Simon Stevin, raakte bevriend met de Franse filosoof René Descartes, werkte als kaarsenmaker, buizenlegger, leraar en rector, maar bleef vooral levenslang een vragensteller ("hoe kompt?"). Een typerende uitspraak voor zijn kritische en onderzoekende ingesteldheid: “In de philosophie moet men altyt procederen van wonder tot gheen wonder, dat is te segghen, men moet so langhe ondersoecken totdat hetgene ons vrempt dunket, ons niet meer vrempt en schyndt; maer in de theologie moet men procederen van gheen wonder tot wonder”. Buiten een dissertatie aan de universiteit van Caen (1618) heeft Beeckman niets gepubliceerd, maar een manuscript met zijn aantekeningen (Journael) bleef bewaard in de Zeeuwse Bibliotheek in Middelburg en is met annotaties uitgegeven.[1] Allerlei verschijnselen of voorvallen konden de nieuwsgierigheid van Beeckman prikkelen. Hij verwonderde zich over alledaagse dingen zoals de zandribbels op het strand, het schuim op het Leuvens bier in een glas, druipende kaarsen, de stank in het toilet, het formaat van boeken… Hij observeerde alles nauwkeurig, maakte een aantekening in zijn dagboek en zocht telkens een verklaring met zijn wiskundige geest waarmee hij het ‘mechanisme’ van de natuur wilde doorgronden. Uit zijn Journael volgen hier enkele merkwaardige bedenkingen, verklaringen en voorstellen die na 400 jaar nog verrassend wijs, actueel of grappig zijn.[2]

Ik gaf een rentmeester in Breda de raad om in zijn kantoor alles te horen wat in huis gesproken wordt door buizen te leiden doorheen de zoldering van alle kamers.

Het schijnt ook mogelijk te zijn dat men vertrouwelijk met elkaar zou kunnen spreken, ondanks een verre afstand tussen elkaar, door buizen die vakkundig onder aarde gelegd zijn.

Om ook elkaar iets te laten weten door middel van schrift stelt men de buizen zo op dat ertussen geplaatste spiegels het geschrevene met vele terugkaatsingen naar de gewenste plaats brengen.

Proefschrift van Beeckman

Als iemand vindt dat een boek door velen gelezen moet worden maar merkt dat het niet voldoende bekend is, laat hij door verschillende personen op verschillende tijdstippen bij de boekhandelaars 2 of 3 exemplaren kopen. De boekverkopers die meestal maar enkele exemplaren bezitten zullen dan 7 of 8 nieuwe bestellen bij de drukker. Ook zullen ze dan aan mensen vertellen dat het boek veel verkocht wordt zodat deze het ook kopen willen. De schade zal klein zijn ook al laat men de gekochte boeken liggen. Maar als er trek in is, zullen mensen het willen kopen aan dezelfde prijs aleer het opnieuw gedrukt wordt.

Wie gewoon is altijd op een bepaalde plaats te plassen zal de neiging tot plassen krijgen als hij op die plaats komt (evenzo: als de één gaapt, gaapt ook de ander).

Wil ik plassen dan word ik gehinderd als er iemand in de nabijheid is, op een wagen of in een schip. Om dit te voorkomen zeg ik stilletjes in mezelf een vers of twee uit Vergilus op of spreek bij mezelf enkele heftige woorden. Hierdoor zijn mijn gedachten afgeleid van de persoon in mijn nabijheid om wie ik mij schaam zodat ik niet langer belet ben om te plassen.

Toen een persoon met een kaars in het privaathuisje [toilet] ging en de kaars boven de bril hield, ontstond er zo’n vlam dat het leek alsof het huisje in brand zou vliegen. Maar eenmaal de bril toegestopt met een deksel ging de vlam uit. Ik laat u bedenken wat voor een materie het geweest moet zijn die zo licht door een kaars ontvlamde.

Hoe komt het dat men de ene mens mooier vindt dan de andere? Is het omdat men meest gewend is mooie lieden te zien? Maar er zijn meer lelijke lieden in de wereld dan mooie. Nochtans zeg ik dat deze gewoonte een groot deel van de reden is. Want het is wel waar dat er minst mooie mensen zijn in proportie tot allemaal samen, maar als men spreekt van elk afzonderlijk, dan zal men bevinden dat er een soort van neuzen is van zulk een grootte, van zulk een fatsoen, van zulk een kleur, van zulk een proportie tegenover het gehele hoofd en de mond etc.

Welke soort van neuzen hebben wel drie mensen tegen één, dat is te zeggen: daar zijn wel drie mensen die zulk een lengte van neuzen hebben, dat er niet één is die een andere lengte heeft; en er zijn er wel drie die zulk een breedte hebben en er niet één is die een andere breedte heeft.

Het gaat om de conditie die het meest gezien wordt bij de mensen. Iemand met de conditie van aangezicht en van alle leden van het lichaam die het meest gezien wordt, die wordt een mooi mens geacht, want hij is vol van gestalten die men meest gewend is te zien.

Waarom schijnt ons iets een wonder en miraculeus? Omdat men de reden van hetgeen geschiedt, niet verstaat. Daarom staan we versteld bij goochelaars en achten we het toverij omdat we niet zien hoe het geschiedt. Om dezelfde reden wordt men ’s nachts snel bevreesd omdat van het minste dat men hoort, tast of ziet men door het duister de reden niet kent, want van zodra men de verborgen dingen wel kan zien zal men zich niet meer verwonderen. Maar overdag zien we soms ook niet de nieuwe dingen of vergeten ze, terwijl we ze nodig hebben om te begrijpen wat er gebeurt. Daarom dat wie overdag het best opgelet heeft, ‘s nachts het minst bevreesd is.

Wilt gij weten of een hond ‘s nachts ziet, bind een doek om zijn ogen en ziet of hij over een nauwe plank kan gaan. Als hij er niet over gaat, breng hem in een donkere plaats en zonder doek om zijn ogen. Zo hij er dan over kan gaan dan ziet hij ‘s nachts, want de reuk wijst hem niet de weg anders had hij er wel geblinddoekt overgegaan.

Hoe een mens buiten de aarde gezet kan worden. Het zou te wensen zijn dat de mens zich met een of andere methode zou kunnen losmaken en omhoog brengen buiten de werking van de aarde, zodat hij daar door de stralen van de zon direct bewogen kon worden en zichzelf als met een roer of riem zo sturen, dat hij naar een willekeurige plaats op de wereld voortbewogen werd.  Maar een manier via de voorziening van een luchtledig vat is nauwelijks te verwachten; zelfs al zou hij ook op deze wijze boven de lucht opstijgen, hij zou toch niet buiten de werking van de aarde zijn, omdat het waarschijnlijk is dat de magnetische aard ervan zich hoger uitstrekt dan boven het oppervlak van de lucht, aangezien hierdoor ook de vuurwolken samen met de aarde in een cirkel bewegen. 

Derhalve schijnt dit eerder geprobeerd te kunnen worden met vuur dan door wegnemen van lucht; door aandrijving van vuur, bedoel ik. Vuur heeft namelijk twee gebruiksmogelijkheden om lichamen omhoog te heffen: ten eerste dat het lichter is dan lucht en daardoor, als er veel vuur aan een of ander ding zit, stijgt dat ding boven de lucht; ten tweede omdat het plotseling ontstoken kan worden, zoals bij buskruit, en door die stoot lichamen heel lang laat voortbewegen, als ze eenmaal weggestoten zijn. Dit gebeurt met vuurpijlen, met zogenaamde granaten enz. 

Zo moet dus een groot vat uitgerust worden, dat een mens kan bevatten, met een grote hoeveelheid voorbereid buskruit, dat deze man steeds in een soort buizen zou steken, die voortdurend vuur zouden uitspuwen, en door deze spuwing zouden ze het hele vat met de man bewegen; of als uit een heel breed kanon het hele vat met de man weggeschoten zou worden. Wat iemand eerst zou kunnen uitproberen met een hond.

Verder moet dit gebeuren op een heel hoge berg. Als daar de mens niet helemaal buiten de werking van de aarde weggeworpen zou worden, zal hij toch misschien zover komen, dat de beweging van de aarde hem niet nauwkeurig met zich mee zou voeren, maar dat hij in een meer westelijk gebied zou neerkomen.