Van wie is 'De lezende dienstmeid'?

Vrouw in interieur met boek en bibliotheek wordt op 10 maart 2017 aangeboden als lot 267 bij het Brugse veilinghuis Marc Van de Wiele. Het staat in de catalogus omschreven als“Olie op doek (70 x 50 cm) getekend links onder ‘J.D. Stevens’. Ingelijst in vergulde lijst” en wordt geschat op 500-600 Euro. Het veilinghuis geeft geen informatie over de schilder of mogelijke datering. Op het internet vind ik dat hetzelfde schilderij al enkele keren onder verschillende titels op veilingen is aangeboden: ‘Jeune fille à la lecture’, ‘Woman reading’, ‘La Lecture’, ‘Young lady in a library’, ‘All-in a day’s work’, ‘Arbeitszimmer mit Hausmädchen, in einem Katalog blätternd’. Het wordt bijna steeds toegeschreven aan de 19e-eeuwse Schotse schilder John D. Stevens. Ik zeg wel ‘bijna’ want op 15 april 2015 biedt het Parijse veilinghuis Ader Nordmann hetzelfde doek, ‘Jeune servante dans une bibliothèque’, aan maar noemt Jean Daniël Stevens als schilder! Nu is mijn nieuwsgierigheid echt geprikkeld:  waarom duikt dit doek bij verschillende veilingen op en wie schilderde het? Uiteraard raak ik ook steeds meer geïntrigeerd door de voorstelling zelf, een lezende dienstmeid: wat is er zo bijzonder aan?

Surfend op het internet kom ik terecht bij Knack Weekend van 21 februari 2013: “Beste Heer Swimberghe, zie hier enkele foto's van een schilderij (familiestuk) waarover we graag meer hadden geweten: schilderhistoriek, de authenticiteit (replica of origineel), waarde... Schilderij in olieverf, weergave van een interieurscène vroeg negentiende-eeuws, elegante huismeid pauzeert tijdens het afstoffen om enkele pagina's uit een boek te lezen. Belgium style: 19e eeuw circa 1870-1900 links onder gesigneerd J.D. Stevens (Jean Daniel Stevens) circa 1850-1920. Alvast bedankt, mvgr Gerald.” De Knack-journalist Swimberghe bevestigt de authenticiteit, geeft wat informatie over de schilder en voegt er dan aan toe: “We vonden quasi hetzelfde werk terug (32x21 cm) dat werd aangeboden op 13 maart 2004 bij veilinghuis De Vuyst te Lokeren, met als schatting 3300 à 3800 euro. Het werk bleef onverkocht.” De journalist heeft het echter bij het verkeerde eind. Het ‘quasi zelfde’ schilderij (La Lecture) toont een vergelijkbare scène maar duidelijk verschillend en de helft kleiner! Het ‘familiestuk’ van de adviesvrager blijkt volgens de bijhorende foto overeen te stemmen met het doek dat Van de Wiele in maart 2017 veilt, zij het met een andere vergulde lijst. Het gaat bovendien om hetzelfde schilderij, ‘Jeune servante dans une bibliothèque’, dat twee jaar tevoren in Parijs onder de hamer kwam maar onverkocht bleef (schatting 600-800 Euro).

Weinig bijzonders zou men denken tot verder speurwerk een merkwaardige vondst oplevert. Op 22 maart 2008 wordt in Downingtown (Pennsylvania, USA) uit de erfenis van ene Anne Brossman Sweigart het volgende geveild: ‘John D. Stevens (British, 1793-1868), oil on canvas interior scene with a young woman reading, signed lower left, "J.D. Stevens", 27¼ x 19½ inch ($ 1500-2500)’. Het doek lijkt als twee druppels water op het werk dat jaren later op de vermelde veilingen in Parijs en Brugge verschijnt. Maar het doek blijkt nog een merkwaardige reis gemaakt te hebben. Op 15 maart 2014 verkoopt het Duitse veilinghuis Dannenberg voor 600 Euro: “Jean Daniel Stevens (19. Jh.), ‘Arbeitszimmer mit Hausmädchen, in einem Katalog blätternd‘. Öl auf Leinwand (Altersspuren), links unten signiert 69x49 cm. Goldstuckrahmen”. Het jaar daarop aan de andere kant van de wereld: uit een privécollectie in Melbourne (Australië) verkoopt het veilinghuis Leonard Joel op 24 maart 2015: “John Stevens, ‘Woman Reading’, oil on canvas (59x49 cm) signed lower left JD Stevens”. Het was geschat op 1000-2000 Australische dollar maar brengt slechts 800 op. De foto laat er geen twijfel over bestaan: opnieuw hetzelfde doek van een lezende dienstmeid, maar het formaat blijkt wel kleiner, al vermoed ik een fout in de kataloog (59 iplv 69 cm). En nog verrassender wordt hetzelfde doek, in een licht beschadigde versie, op 11 juni 2016 geveild in de USA (South Bay Auctions, East Moriches, NY). Betreft dit nu telkens hetzelfde schilderij of zijn er kopies in omloop? Voor ik die vraag beantwoord eerst de schilder identificeren.

Met welke Stevens hebben we hier te maken? Ten tijde van de bekende Belgische schilder Alfred Stevens waren er in Brussel liefst vijf genreschilders met dezelfde familienaam actief, waaronder Jean Daniël Stevens. Over hem is echter weinig bekend. Hij was vooral werkzaam in Brussel tussen 1874 en 1904, en schilderde bij voorkeur interieurs met figuren. Hij heeft tentoongesteld in Londen in 1874 (waar hij een medaille verwierf) en in Amsterdam in 1881 op de expositie ‘Levende Meesters’.[1] John D. Stevens (1793-1868) was een Schotse genre- en portretschilder. Hij studeerde aan de Royal Academy Schools in Londen, was stichtend lid van de Royal Scottish Academy en bracht de grootste tijd van zijn artistieke carrière in Italië door.

Ik zoek op het internet naar schilderijen van beide kunstenaars en bots opnieuw op een soortgelijke verwarring. Op 15 sept 2012 verkoopt een Amerikaans veilinghuis (Leland Little Auctions, Hillsborough, NC) van Jean Daniël Stevens La Correspondance, een olie op doek van exact hetzelfde formaat als de lezende meid, eveneens links onder gesigneerd als ‘JD Stevens’: aan een schrijfkabinet zit een vrouw voor zich uit te kijken met een brief in de ene hand en een veerpen in de andere. Een paar jaar later duikt dit zelfde doek opnieuw op, maar nu toegeschreven aan John D. Stevens! Enkele foto’s tonen duidelijk dezelfde handtekening bij de  schilderijen van de lezende meid en de briefschrijfster. Hoewel John Stevens overeenkomstige genrestukken en interieurs schilderde – zijn doek van een briefschrijfster (Lady Writing) is qua opstelling een spiegelbeeld van het werk van Jean Daniël – signeerde hij veelal rechtsonder en met datum. Zijn handtekening verschilt bovendien van deze op La Correspondance en de lezende meid. Deze beide schilderijen, zo kan ik nu concluderen, zijn ongetwijfeld van de Belgische Jean Daniël Stevens. 

[1] De beperkte informatie is gebaseerd op: Paul Piron, De Belgische beeldende kunstenaars uit de 19e en 20e eeuw (Brussel: Art in Belgium, 1999; vol 2, p 1256).

Steeds volgens de informatie op internet en afgaande op de bijhorende foto’s heeft de ‘lezende dienstmeid’ van Stevens in het laatste decennium een hele reis rond de wereld gemaakt:

• Maart 2008, USA
• Februari 2013, België
• Maart 2014, Duitsland
• Maart 2015, Australië
• April 2015, Frankrijk
• Juni 2016, USA
• Maart 2017, België

Maar iets klopt hier niet: het schilderij dat in maart 2015 in Melbourne verkocht is, kan onmogelijk drie weken later op een Parijse veiling onder de hamer komen! De Australische versie zou weliswaar kleiner zijn maar het gaat hier vermoedelijk om een foutieve aanduiding (gezien ook de verhoudingen op de foto). In elk van de veilingen meet het doek 70x50 of 69x49 cm, telkens links onder gesigneerd ‘JD Stevens’ met een zwierige streep onder de naam (zoals op andere doeken van Jean Daniël Stevens). Is er dan sprake van een of meerdere kopies in een van deze veilingen? Het doek dat in juni 2016 in de USA geveild is, komt donkerder voor met barsten en wat schade aan de randen, maar dit kan deels bedekt zijn door de inlijsting op andere veilingen. Ik vergelijk de diverse foto’s (niet altijd van dezelfde helderheid en scherpte) maar kan niet direct een duidelijk verschil vinden, met één uitzondering: het schilderij dat in 2017 op de Brugse veiling aangeboden wordt, het enige dat ik zelf heb kunnen inspecteren: het is iets minder gedetailleerd in uitwerking en mist twee voorwerpen op de tafel (inktpot met vederpen en bril); onder de handtekening ontbreekt ook de zwierige streep. Het lijkt er dus op dat Stevens een reeks maakte van zijn lezende meid, waarvan sommige doeken bijna een perfecte kopie van elkaar zijn.

Zoals vermeld maakte Stevens een kleinere variant van de lezende meid: La Lecture (32x21cm), die in 2004 bij de veiling van De Vuyst te Lokeren onverkocht bleef. In een sterk gelijkende pose en opvallend overeenkomstige kledij staat een meid voor de boekenkast, de plumeau onder de linkerarm en bladerend in een geïllustreerd boek of magazine. De boekenkast lijkt dezelfde, maar nu zonder wereldbol erop, met rechts enkel een stoel en aan de muur een landkaart en viool. Van deze kleine variant vond ik nergens een ander exemplaar, terwijl er van het grote doek meerdere versies voorkomen. Verwonderlijk is dat niet want het blijkt einde 19e eeuw een geliefd thema te zijn. Ik vond een hele reeks schilderijen, hier chronologisch volgens geboortejaar van de kunstenaar:[1]

• John Scarlet Davies (1804-1845) : The Housekeeper
• Emile Béranger (1814-1883) : La Curieuse
• Augustin Théodule Ribot (1823-1891): The Studious Servant
• François Bonvin (1817-1887) : La Servante Indiscrète
• Leopold Güterbock (1817-1881) : Lesende Magd
• Frederick Smallfield (1825-1915) : A Maid Learning to Read
• Johanne Mathilde Dietrichson (1837-1921): The Reading Maid
• Willem Geets (1838-1919): De Weetgierige Dienstmaagd
• Jules Daisay (1847-1900) : L’Indiscrète
• Walter Langley (1852-1922):  A New Novel; A Quiet Read; A Maid of Brittany
• Edouard John Menta (1858-1915) : Maid Reading in a Library
• Hobbe Smith (1862-1942): De Dienstmeisjes
• William McGregor Paxton (1869-1941): The House Maid

Duidelijk een populair thema. Waarom? In de voorbije eeuwen zijn lezende vrouwen als een bedreiging voor de gevestigde (mannelijke) orde gezien omdat ze slimmer werden en hun maatschappelijke positie kritischer gingen bekijken.[2] Tot aan het begin van de 20e eeuw werd intellectuele arbeid (studie, lectuur) als ongezond beschouwd voor het ‘zwakke’ geslacht, zeker bij meisjes en jonge vrouwen: het zou hun reeds teer gestel ondermijnen en de oorzaak zijn van allerlei nerveuze stoornissen. Geen wonder dat de traditionele rolpatronen en machtsverhoudingen nog meer bedreigd leken als ook het vrouwelijk personeel ging lezen![3] Of er werd wat lacherig over gedaan, zoals uit sommige genreschilderijen over dit thema blijkt: de dienstmeid is nieuwsgierig (in plaats van leergierig) en aapt het baasje na… In dezelfde zin vond ook Jean Daniël Stevens het een plezierig en bovendien lucratief onderwerp![4]

[1] Zie ook het thema van ‘lezende vrouwen in de kunst’ op websites Books and Art (http://books0977.tumblr.com/) en Reading and Art (http://readingandart.blogspot.be/).

[2] Stefan Bollmann, Vrouwen die lezen zijn gevaarlijk (Amsterdam University Press, 2006) & Vrouwen die lezen zijn nog steeds gevaarlijk (Amsterdam University Press, 2011).

[3] Zie o.a. Kathryn J. Brown, Women Readers in French Painting 1870-1890: A Space for the Imagination (Farnham: Ashgate Publishing, 2012; p 93-95); Antoinette Fauve-Chamoux (Ed.), Domestic Service and the Formation of European Identity: Understanding the Globalization of Domestic Work, 16th-21st Centuries (Bern: Peter Lang, 2004).

[4] Op de veiling van Van de Wiele, vermeld in de inleiding, werd het doek ingehouden wegens twijfels over de authenticiteit…

Deel deze pagina