Boekenmaagd

Het logo Virgo Dordracena libros non liberos pariens (de Dordtse maagd, boeken en geen kinderen barende) werd voor het eerst gebruikt door de stadsdrukker en boekhandelaar Hendrick van Esch (Dordrecht 1633-1682) die van 1633 tot 1642 gevestigd was ‘In ’t Hof’ met als uithangbord ‘In de Druckereye van de Maeght van Dordrecht’. In de tweede druk van Jacob Cats’ Spiegel van den ouden ende nieuwen tijdt (1633) verscheen het als paginagrote afbeelding.[1] Volgens een tijdgenoot zou de spreuk door Cats zijn gesuggereerd: “de Spreucke gegeven van de Heer Raet Pensionaris Cats, aen de Maegt van Dordrecht: te weten, dat hy is Libros non liberos patiens, ’t welck seggen wil, dat hy Pampiere-kinderen maeckt”.[2] In 1634 gebruikte Van Esch het beeld als drukkerslogo op de titelpagina;[3] vanaf 1635 verscheen het in vereenvoudigde vorm. Het logo werd ook gebruikt door andere Dordtse drukkers en boekverkopers, zoals Mathijs Havius, Jasper Gorisz, François Boels, Nicolaes de Vries, Symon Onder de Linde, Jacobus Savry en Pieter van Braam.[4]

[1] Gravure van C. van Quiborne, naar een ontwerp van Adriaen Pietersz. van de Venne; zie ook Hendrik Smilde, Jacob Cats in Dordrecht: leven en werken gedurende de jaren 1623-1636 (Groningen, Wolters, 1938) p 106-107.

[2] Voorrede van Roelant de Carpentier in Verhael van de Vereenigde Provincien van Nederlant, gedaen door den cardinael Bentivoglio (Rotterdam, Naranus, 1648).

[3] François Fertiault, Les Amoureux du livre (Paris, A. Claudin, 1877; p 205) omschrijft het als “une Minerve, entourée de pieux (symbolisant les digues)”. Maar die ‘vrome dijken’ betreffen hier vrouwelijke symbolen voor schilderkunst en literatuur!

[4] Jan Alleblas, ‘Dordtse uitgevers- en drukkersmerken (3)’ in Oud-Dordrecht, 2002, 20 (1) p 20-23. Met dank aan Kees Sigmond, hoofdredacteur Oud-Dordrecht.

Virgo 1634

Jacob Cats was bevriend met de Dordtse arts Johan van Beverwyck (1594-1647) en mogelijk kwam door zijn bemiddeling de heruitgave van zijn boek bij Hendrick van Esch tot stand (de eerste druk van Spiegel was verschenen in Den Haag bij Isaac Burchoorn). Van Beverwyck liet enkele van zijn populair medische werken door Van Esch uitgeven, alsook Van de uutnementheyt des vrouwelicken geslachts (1639). In deze hommage kwamen ook belangrijke kunstminnende vrouwen uit Dordrecht aan bod.[1] Het boek bracht in het bijzonder hulde aan de veelzijdige geleerde en dichteres Anna Maria van Schurman (1607-1678) met wie Van Beverwyck evenals Cats correspondeerde. Mogelijk inspireerde zij op indirecte wijze de drukker Van Esch om dit gewaagde logo en uithangbord te gebruiken.[2]

[1] Annelies de Jeu, ‘'t Spoor der dichteressen’: netwerken en publicatiemogelijkheden van schrijvende vrouwen in de Republiek (1600-1750) (Hilversum, Verloren, 2000) p 30.

[2] M.V. Ronnick, ‘Libros non liberos pariens’: A 17th century latin pun and feminist symbol (American Philological Association, Philadelphia, 2012)  https://classicalstudies.org/annual-meeting/442ronnick/; In een noot bij Une lettre de Guy Patin à Jean Beverwyck, médecin hollandais, et réponse de ce médecin (Paris, Chaix, 1883 p 12) wordt de vrouw van het logo geïdentificeerd als Anna Maria van Schurman.

virgo 1635

“Hoezeer deze handelwijze in den beginne eenige afkeuring en veel spotternij verwekte, werd de uitvinder later eenigzins geregtvaardigd door de menigte werken, welke om dien tijd te Dordrecht werden gedrukt en uitgegeven”.[1] Weliswaar behield Van Esch het drukkerslogo, maar hij veranderde zijn uithangbord: het werd ‘In de Papier winckel’ toen hij in 1642 verhuisde ‘Naest de Brouwerye van ’t Cruys’. Dat het logo indertijd enige ironische commentaar uitlokte ondervond zelfs het model van ‘boekenmaagd’ Anna Maria van Schurman. In een brief aan haar in 1638 maakte de Leidse arts en plantkundige Adolf Vorst een allusie op het logo: hij beschreef zijn vrouw Catherina als een zeldzaam voorbeeld van kuisheid en nederigheid, ‘die me geen boeken maar kinderen heeft gebaard’![2]

[1] Jacobus Scheltema, Geschied- en letterkundig mengelwerk – Derde deel (Utrecht, J.G. van Terveen, 1823) III p 106.

[2] Anne R. Larsen, Anna Maria van Schurman, 'The Star of Utrecht': The Educational Vision and Reception of a Savante Women and Gender in the Early Modern World (London, Routledge, 2016) p 172.

 zie ook Vrouw bibliofiel

Virgo Friesia

Virgo Friesia 1659

De Leeuwarder drukker Gysbert Sybes nam het Dordtse logo over en maakte er de ‘Virgo Friesia’ van; hij gebruikte dit slechts één maal en niet op het titelblad maar na de dedicatie in Dirck Hoen, Natuerlycke astrology (1659). Ook François Halma, actief als drukker in Leeuwarden 1711-1722, zou dit logo gebruikt hebben, maar ik kon hiervan geen voorbeeld vinden.

PS Een licht aangepaste versie van deze tekst, 'De boekenmaagd van Dordrecht'  verscheen in het tijdschrift Oud-Dordrecht, 2021, 39 p 249-251

Deel deze pagina